Μέσα στον οικισμό και στα κτήρια

Τι είδους κτήριο είναι αυτό..?

Φαίνεται ότι μέχρι και την δεκαετία του 1950, το Άνω Βαθύ και αρκετοί οικισμοί της Σάμου, διατηρούσαν ανέπαφο τον αρχιτεκτονικό πλούτο των κτηρίων τους. Τα περισσότερα κτήρια ήταν λαϊκά παραδοσιακά, υπήρχαν όμως και κτήρια αστικά ή νεοκλασικά. Ακόμα και σήμερα όμως, μετά τις τόσες παρεμβάσεις και τις προσθήκες νέων, διατηρούνται παραδείγματα εκείνων των μορφών. Με βάση τα σωζόμενα παραδείγματα, θα αναφερθούμε στα βασικά δομικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά του κάθε τύπου.

Λαϊκή κατοικία

Τα λαϊκά σπίτια είναι σαφώς τα περισσότερα. Είναι συνήθως διώροφα ή τριώροφα, με το ισόγειο να καλείται κατώι και ο όροφος ανώι, έχοντας γενικά τετράγωνη κάτοψη. Το κατώι είναι μονόχωρο ή δίχωρο και συγκεντρώνει βοηθητικές χρήσεις της οικογένειας, οι οποίες σχετίζονται με παραγωγικές δραστηριότητες, όπως αποθήκευση τροφίμων, οικιακών σκευών, πρόχειρο σταυλισμό ζώων κλπ. Εκεί συνήθως βρίσκεται και η εσωτερική σκάλα που οδηγεί στο ανώι. Φαντάζεστε ποιοι χώροι βρίσκονται στο ανώι του σπιτιού;

Δραστηριότητα

Περιηγηθείτε στην παρακάτω 360° εικονική εφαρμογή σε λαϊκή κατοικία στο Άνω Βαθύ. Παρατηρείστε τους διακριτούς χώρους κατώι και ανώι και τα ιδιαίτερα δομικά χαρακτηριστικά που αναφέρονται στα σημεία ενδιαφέροντος (i) μέσα στην περιήγηση. Σε τι κατάσταση βρίσκεται το εν λόγω σπίτι? Γνωρίζετε και άλλα παρόμοια στον οικισμό που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση;

Σε επόμενη διάλεξη θα δούμε “από κοντά” και “γυμνά” το σαχνισί -μία κατασκευή που παρουσιάζεται στην κύρια πρόσοψη του ορόφου- όπως και από τι υλικά είναι κατασκευασμένο και ποια είναι η χρήση του. Τα λαϊκά σπίτια δεν είχαν μία απλή εκδοχή. Με την πάροδο των χρόνων, την οικονομική ανάπτυξη του οικισμού, και την επιρροή άλλων αρχιτεκτονικών παραδειγμάτων, τα λαϊκά σπίτια άρχιζαν να παρουσιάζουν μορφολογικές εκλεπτύνσεις. Με άλλα λόγια, άρχιζαν να διαφοροποιούνται αισθητικά ως προς τα αρχικά, βασικά, απλά χαρακτηριστικά της μορφής τους. Ένα παράδειγμα τέτοιας ποικιλίας φαίνεται στην εικόνα παρακάτω:

Μορφολογικές εκλεπτύνσεις λαϊκών σπιτιών στο Άνω Βαθύ. Παρατηρείται ότι η κύρια πρόσοψη των τριών αυτών σπιτιών είναι διαφορετική.

Ερώτηση

• Μπορείτε να διακρίνετε τις μορφολογικές εκλεπτύνσεις στα παραπάνω κτήρια;

Λαϊκή κατοικία με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά

Στην παρακάτω 360° εικονική περιήγηση εμφανίζεται ένα σπίτι με ιδιαίτερα μορφολογικά στοιχεία στην όψη. Ανακαλύψτε τα κλικάροντας και διαβάζοντας τα σημεία ενδιαφέροντος (i). Στο εσωτερικό του σπιτιού, ανάμεσα στα γκρεμίσματα, βρίσκεται και ένα “κρυμμένο” χαρακτηριστικό. Μπορείτε να το εντοπίσετε περνώντας τον κέρσορα από πάνω του (hover)?

Λαϊκή κατοικία με αστικά χαρακτηριστικά

Στην παρακάτω εικόνα παρουσιάζονται δύο λαϊκές κατοικίες με αστικά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για μία αρχιτεκτονική με έντονη διακόσμηση, χρωματισμούς στην εξωτερική επιφάνεια (κυρίως των όψεων) και διαμόρφωση εξωτερικού γείσου που μαρτυρά τη θέση του πατώματος (ή ορόφου).  Οι όψεις τους χαρακτηρίζονται από απόλυτη συμμετρία στη διάταξη των ανοιγμάτων (θυρών ή παραθύρων). Αυτός ο τύπος σπιτιών εμφανίζεται τόσο στο Άνω Βαθύ, όσο και σε όλη τη Σάμο, από τις αρχές του 20ου αιώνα και έπειτα. Είναι ένδειξη πλούτου, κοινωνικής καταξίωσης, και αστικοποίσης της κοινωνίας.

Λαϊκά σπίτια με αστικά χαρακτηριστικά στο Άνω Βαθύ. 

Δραστηριότητα

Τώρα που έχετε δει τα διάφορα μορφολογικά χαρακτηριστικά των λαϊκών κατοικιών στο Άνω Βαθύ, περιηγηθείτε φυσικά (!) στον οικισμό με τους συμμαθητές ή/και φίλους σας.

• Συλλέξτε φωτογραφίες των δύο (2) διαφορετικών τύπων λαϊκών κατοικιών με τη φωτογραφική σας μηχανή ή το κινητό σας.
• Μπορείτε να χωριστείτε σε δύο (2) ομάδες όπου η μία ομάδα θα εντοπίζει και θα φωτογραφίζει λαϊκά σπίτια ενώ η άλλη λαϊκά σπιτιά με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, δηλαδή αστικά ή άλλες μορφολογικές εκλεπτύνσεις.
• Μαζευτείτε όλοι μαζί στο τέλος και συζητήστε για τις φωτογραφίες που συγκεντρώσατε.

Αποτελέσματα

1. Ποια ομάδα συνέλεξε μεγαλύτερο αριθμό φωτογραφιών από σπίτια;
2. Ανήκουν αυτά τα σπίτια, που φωτογράφησε η κάθε ομάδα, στην κατηγορία σπιτιών που είχε αναλάβει?

Εάν έχετε διαμάχες ή αντιρρήσεις για το αν όντως ανήκουν σε καθεμιά κατηγορία, μπορείτε να τις συζητήσετε με τη/το δασκάλα/ο ή την/τον καθηγήτρια/τής σας ή να αναζητήσετε έναν αρχιτέκτονα να σας λύσει τις απορίες..!

Ισόγειο κατάστημα

Η κατηγορία αυτή βασίζεται στο κριτήριο της λειτουργίας του κτηρίου και την μορφή της κύριας όψης του. Απαντάται συνήθως σε διώροφα κτήρια που λειτουργούσαν ως καφενεία ή μπακάλικα και αφορά την πρόσοψή τους, η οποία βλέπει στον δρόμο. Τα κτήρια αυτά έχουν στην όψη του καταστήματος τα χαρακτηριστικά ενός εκλαϊκευμένου νεοκλασικού (ή αστικού) λαϊκού κτηρίου, με επιμελημένη κατασκευή και συμμετρία στη διάταξη των ανοιγμάτων. Τα ανοίγματα είναι συνήθως μεγάλα και τρία στον αριθμό, με τη θύρα (πόρτα) εισόδου να βρίσκεται στο κέντρο της όψης και τα δύο παράθυρα να διατάσσονται συμμετρικά εκατέρωθέν της.

Δραστηριότητα

Στην παρακάτω 360° εικονική περιήγηση παρουσιάζεται ένα ισόγειο κατάστημα, το καφενείον “Παυσίλυπον”. Τι να σημαίνει άραγε το όνομά του; Υπηρετούσε το σκοπό του το καφενείο αυτό με το όνομα που είχε; Αναζητήστε κάποια/ον μεγαλύτερης ηλικίας κάτοικο του οικισμού που έζησε το “Παυσίλυπο” και ζητήστε να σας πει ιστορίες από τα χρόνια λειτουργίας του. Μπορείτε να διακρίνετε στην όψη του κτηρίου το έτος κατασκευής του;

Περιηγηθείτε εικονικά για να ανακαλύψετε στοιχεία της μορφής των κτηρίων αυτών, να λύσετε προηγούμενες απορίες σε λέξεις (π.χ. ταμπλαδωτή) και να έρθετε σε επαφή με καινούργιες, μέσα από τις φωτογραφίες του κάθε σημείου ενδιαφέροντος (i)…

Δημόσια κτήρια

Μία ακόμα κατηγορία κτηρίων, που ανήκει στον παραδοσιακό ιστό του οικισμού του Άνω Βαθέως, είναι τα δύο δημόσια κτήρια, τα οποία λόγω του μεγέθους τους και της θέσης τους είναι ορατά ακόμη και από το λιμάνι: το Δημοτικό Σχολείο και το κτήριο της Κοινότητας. Είναι δύο νεοκλασικά οικοδομήματα που κατασκευάστηκαν γύρω στο 1901, όπως αναγράφεται στην μαρμάρινη επιγραφή της εισόδου τους. Κατά την Ηγεμονία της Σάμου, τα κτήρια αυτά αποτελούσαν τους εκπροσώπους ενός νέου αισθητικού ύφους, που κυριάρχησε στην αστική αρχιτεκτονική της ραγδαία ανεπτυσσόμενης πόλης της Σάμου.

Στα χρόνια της Ηγεμονίας, το σημερινό κτήριο της κοινότητας ήταν το Δημαρχείο Βαθέος. Τι ήταν το σημερινό Δημοτικό Σχολείο εκείνα τα χρόνια? Η απάντηση βρίσκεται στην μαρμάρινη επιγραφή του η οποία είναι εμφανής στην παρακάτω 360° εικονική περιήγηση στο εξωτερικό του Σχολείου:

Ερώτηση / Συζήτηση

Μετά από την “περιήγησή” σας στα σημεία ενδαφέροντος (i) του Σχολείου:

• Ποιος πιστεύετε ότι είναι ο ρόλος ενός αρχιτέκτονα στη σχεδίαση τέτοιων δημόσιων κτηρίων?
• Έχετε άλλα παραδείγματα τέτοιας προσεγμένης σχεδίασης δημόσιων κτηρίων?

Εκκλησίες

Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Σάμου, γενικότερα, παρουσιάζει ενδιαφέροντα γνωρίσματα. Στις εκκλησίες παρατηρούνται τοπικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά που συνεχίζουν και μετεξελίσσουν τη βυζαντινή παράδοση. Η αξία της σαμιώτικης εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής δεν είναι μόνο καλλιτεχνική αλλά σε πολλές περιπτώσεις οφείλεται στον εσωτερικό ζωγραφικό διάκοσμο των εκκλησιών ο οποίος είναι εντυπωσιακός και σχετικά άγνωστος, από την άποψη ότι δεν έχει καταφέρει ολοκληρωτικά να διασωθεί.

Και στην αρχιτεκτονική του Άνω Βαθέως ξεχωριστή θέση κατέχουν οι εκκλησίες. Ένα χαρακτηριστικό και ιδιαίτερο παράδειγμα αποτελεί ο ναός του Αγίου Ιωάννη, γνωστός ως Άη Γιαννάκης. Η χρονολόγησή του υπάρχει χαραγμένη σε επιγραφή, πάνω από την είσοδο του νάρθηκα. Ανήκει στον τύπο “δίδυμων εκκλησιών” (σύνθετων δίκλιτων), όπου ο νότιος χώρος είναι αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο. Η αυτονομία αυτών των δίδυμων χώρων σημαίνει ότι προοριζόταν για ανεξάρτητη και όχι από κοινού χρήση. Περιηγηθείτε παρακάτω στο εσωτερικό του ναού και αναγνωρίστε τον χωρισμό αυτών των δύο χώρων (φαίνεται και στην κάτοψη) καθώς και τις μοναδικές ζωγραφικές διακοσμήσεις που υπάρχουν κλικάροντας στα σημεία ενδιαφέροντος (i):

Δραστηριότητα

Έχοντας μόλις επισκεφτεί το ναό του Άη Γιαννάκη, επιδοθείτε τώρα στις δικές σας ζωγραφικές δημιουργίες που θα μπορούσαν να διακοσμούν το εσωτερικό του ναού. Εμπνευστείτε από σύμβολα και διακοσμήσεις άλλων ναών του νησιού σας που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν μία ιστορία, ένα αφήγημα, όπως σε ένα κόμικ!