Μορφολογία και ιστορία

Άνω Βαθύ

Ο φυτικός και ζωικός πλούτος του νησιού της Σάμου καθώς και η γεωμορφολογία του καθόρισαν την ιστορική του πορεία.

Το Βαθύ ή Άνω Βαθύ ή Παλαιό Βαθύ είναι οικισμός που βρίσκεται στα βορειοανατολικά του νησιού, μόλις 12 χιλ. βόρεια του Πυθαγορείου. Αποτελεί τον πρώτο οικισμό που εμφανίζεται κατά τους νεότερους χρόνους στον βορειοανατολικό όρμο του νησιού. Αναπτύσσεται αμφιθεατρικά, ανάμεσα στους λόφους “Κουτσόμυλο” και “Βαρελά” πάνω από την πόλη της Σάμου (σημερινό Κάτω Βαθύ), με την οποία ουσιαστικά αποτελεί ενιαία πόλη. Εκεί βρίσκεται το σημερινό λιμάνι της πρωτεύουσας του νησιού.

• Γιατί πιστεύεται ονομάστηκε έτσι η πόλη;

Δραστηριότητα

Παρατηρήστε τους παρακάτω ιστορικούς χάρτες του νησιού της Σάμου αποτυπωμένους από περιηγητές και χαρτογράφους. Σε ποιους από αυτούς απεικονίζεται το Βαθύ; Τι χρονολογίας είναι;

Buondelmondi, 1420

χάρτης Σάμου, 1492

Tournefort, 1702

Πρώτοι οικισμοί

Χρωμολιθογραφία του Mayer, Αύγουστος 1792 (δημοσίευση 1810), Εμπορικές αποθήκες, Σάμος, Βαθύ.

Οι πρώτες συστηματικές αναφορές για τον οικισμό του Βαθέος γίνονται το 1678 από τον Ι. Γεωργειρήνη, με 400 κατοικίες και 4 εκκλησίες. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ε. Κρητικίδη ο οικισμός αποτελεί εποικισμό Σάμιων που επέστρεψαν από το νησί της Χίου τον 16ο και 17ο αιώνα, δημιουργώντας την πρώτη συνοικία, τα λεγόμενα “Χιώτικα”. Επίσης, η συνοικία “Μωραϊτοχώρι” που δημιουργήθηκε στη συνέχεια, αναφέρεται ότι αποτελεί αντίστοιχα επικοισμό κατοίκων από την Κρήτη και την Πελοπόννησο. Οι δύο αυτοί οικισμοί δημιουργήθηκαν πίσω από τους λόφους, σε δύσβατη και δασώδη περιοχή, “κρυμμένη” και σχετικά απομακρυσμένη. Μπορείτε να φανταστείτε γιατί; Ο παρακάτω χάρτης θα σας βοηθήσει να καταλάβετε ποια ήταν η “απειλή”:

Χάρτης που απεικονίζει τη διέλευση πειρατικών πλοίων από το σύμπλεγμα νησιών: Ικαρία (πάνω δεξιά), Φούρνοι (μέση), Σάμος (κάτω δεξιά). Piri Reis, 1520

Λιμάνι

Λίγο αργότερα, στην παραλία διαμορφώνεται αγκυροβόλιο και μικρός οικισμός, ο οποίος από τα μέσα του 18ου αιώνα αρχίζει να εξελίσσεται σε λιμάνι με αποθήκες. Η τοποθεσία αυτή θα ονομαστεί “Γιαλός” ή “Κάτω Βαθύ”. Ο παραλιακός αυτός οικισμός θα εξελιχθεί στα μέσα του 19ου αιώνα σε αστικό κέντρο και μεγάλο εμπορικό λιμάνι, το οποίο θα ονομαστεί “πόλη της Σάμου” και θα γίνει η πρωτεύουσα του νησιού.

Χώρα

Έμβλημα της Ηγεμονίας της Σάμου

Από τις αρχές του 16ου αιώνα, κέντρο του νησιού υπήρξε η Χώρα, αρχικά δηλαδή το Άνω Βαθύ και μετέπειτα η εξέλιξή του με το Κάτω Βαθύ. Η επιλογή του Λιμένα Βαθέως ως διοικητικό κέντρο της Σάμου συμπίπτει με την εγκαθίδρυση του ηγεμονικού καθεστώτος, τον Μάιο 1834. Από την καθιέρωσή της ως πρωτεύουσα της Ηγεμονίας έως και το 1912, η Χώρα της Σάμου γνωρίζει σταδικά, και κυρίως από τη δεκαετία του 1860 και μετά, ανάπτυξη:

• οικονομική,
• πληθυσμιακή,
• πολεοδομική, και
• κτηριακή.

Ανάπτυξη

Περί τα τέλη του 19ου αιώνα αναπτύσσονται η βυρσοδεψία και η καπνοβιομηχανία, που διατηρήθηκαν σε ακμή μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Η εξέλιξη αυτών των βιομηχανικών δραστηριοτήτων ευνοήθηκε από διάφορους παράγοντες. Μπορείτε να σκεφτείτε ποιους; Για παράδειγμα, η καπνοβιομηχανία και η καπνοκαλλιέργεια αναπτύχθηκαν περισσότερο στην ανατολική Σάμο, γιατί;

Δραστηριότητα

Η παρακάτω 360° εικονική περιήγηση μας βάζει μέσα στο Καπνεργοστάσιο Σούτου, ή ό,τι έχει απομείνει από αυτό. Περιηγηθείτε εικονικά στο εργοστάσιο και προσπαθήστε να απαντήσετε τις παρακάτω ερωτήσεις:

1. Μπορείτε να φανταστείτε πως μπορεί να ήταν το εργοστάσιο όταν λειτουργούσε;
2. Γνωρίζετε κάποια/ον φίλη/ο ή συγγενή που να δούλευαν οι γονείς της/του ή οι παπούδες της/του εκεί και να έχουν μοιραστεί τις ιστορίες τους?
   • Αν ναι, περιηγήστε την/τον εικονικά και ζητήστε της/του να σας περιγράψει το εσωτερικό του κτηρίου.

(οδηγία: με διπλό κλικ οδηγείστε σε πλήρη θέαση)

Παγκόσμιες εξαγωγές και βιομηχανική επανάσταση

Στις αρχές του 20ού αιώνα αρκετά καπνεργοστάσια εμπορεύονταν τα τσιγάρα τους σε μακρινές χώρες, όπως Κίνα και Ιαπωνία. Από το 1908 εισήγαγαν και μηχανές για την παραγωγή τσιγάρων. Αμέσως μετά τη Μικρασιατική καταστροφή (1912) χτίσθηκαν και νέα καπνεργοστάσια στα οποία βρήκαν δουλειά πολλοί μικρασιάτες πρόσφυγες που είχαν προσφύγει στο νησί.

Σήματα καπνοβιομηχανίας στον Λιμένα Βαθέος

Σχέδιο πόλης

Την εξέλιξη της πόλης καθόρισε η φυσική της θέση, αφού αναπτύχθηκε αμφιθεατρικά από πάνω προς τα κάτω, δηλαδή από το Άνω Βαθύ προς το Κάτω Βαθύ, μέχρι τον μυχό του κόλπου. Με τον ορισμό της ως έδρα της ηγεμονικής διοίκησης, άρα και πρωτεύουσα του νησιού, ήταν ανάγκη να αποκτήσει την όψη και τη λειτουργικότητα μίας πρωτεύουσας. Αυτό θα ερχόταν με την οικοδόμηση ανάλογων κτηρίων και τον αντίστοιχο εξωραϊσμό της.

Δραστηριότητα

Στο παρακάτω παζλ εμφανίζεται (όταν το λύσετε!) η εικόνα του Βαθέως σε ταχυδρομική κάρτα εποχής. Μπορείτε να αναγνωρίσετε τι χρονολογίας είναι κάρτα? Τι διαφορές αναγνωρίζετε στο λιμάνι του Βαθέως της συγκεκριμένης εικόνας σε σχέση με αυτό της Χρωμολιθογραφίας του Mayer, τον Αύγουστο του 1792;

Δημόσια κτήρια

Τα δημόσια κτήρια άρχισαν να ανοικοδομούνται προς τα τέλη του 19ου αιώνα, ακολουθώντας το πρότυπο νεοκλασικών κτηρίων. Το διοικητικό πολιτικό κέντρο της πόλης εξελίχθηκε κυρίως στην περιοχή όπου χτίστηκε το Ηγεμονικό Μέγαρο (τώρα ξενοδοχείο Ξενία), το οποίο αποτελούσε ένα από τα πρώτα δημόσια κτήρια.